Tyuning jarayoni

UZHELTH loyihasi jaxondagi jarayonlarni bir qismi bo’lib, “ Tyuning jarayoni” sifatida ma’lum. Tyuning (“sozlash”) 2000-yilda Yevropa ittifoqida boshlandi. Uning maqsadi shuning uchun zarur bo’lgan, ya’ni o’qituvchilarga suyanuvchi oliy ta’limdan ta’lim oluvchilarga suyanuvchi oliy ta’limga o’tishni amalga oshiruvchi uslublar va vositalarni ishlab chiqishdan iborat. Keyingi yillarda Tyuning barcha darajadagi (bakalavriat, magistratura, aspirantura) o’quv dasturlarini (ta’limga suyanuvchi) ishlab chiqish, mukammalashtirish, qo’llash, baholash uchun samarali uslubiyat rivojlandi va o’ng minglib insonlarni ishtiroki tufayli ushbu uslubiyat va uning natijalari butun dunyoda keng foydalanilmoqda.

Tyuning universitetlar tomonidan ishlab chiqilgan loyiha sifatida “Yevropa ta’lim strukturasidagi tyuning” deb nomlandi. Uni Deusto, Bibayu va Groningin universitetlari boshqardilar. Loyiha ishida talabalarni bo’lajak kasbiy va jamiyat hayotiga qanday tayyorlashni tushunish uchun oliy o’quv yurtlari bitiruvchilari, ish beruvchilar va ma’muriyat xodimlari bilan birgalikda ishlovchi oliy o’quv yurtlari o’qituvchilari qatnashdilar.

Eng avvalida Tyuning Boloniya jarayoni bilan o’zaro aloqada parallel ravishda bordi.Vazirlik Yevropada oliy ta’lim dasturlarini qiyoslash va taqqoslashni yaxshilash uchun huquqiy normativlarni bajarish hamda huquqiy o’zgartirishlar kiritishni bajarishga vada berdi. Yaxshi ma’lumki, ya’ni Boloniya jarayoni davom etmoqda va endilikda Qozog’istonni ham qo’shganda (sm. www.eksa.info) 48 mamlakatdan (plyus Yevrokomissiya ) rasmiy ravishda iborat bo’lgan Yevropa hududidagi oliy ta’limni birlashuviga hamda tarqalishiga olib keladi. Ko’pgina mamlakatlar, Qirg’iziston Respublikasini ham qo’shganda ularni oliy ta’lim tizimi katta yoki kam darajada EHEA mos ravishda olib keladi.

Ayni shu vaqtda, Yevrokomissiya’ning manaviy va moddiy qo’lla-quvvatlashi hamda unga ko’p miqdordagi insonlarni jalb etish majburiyatini o’ziga olishi tufayli Tyuning keyin ham rivojlandi. Yevropada uning uslubiyati amalga oshirilmoqda, hamda ijtimoiy va gumanitar fanlar, shuningdek ijodiy va boshqaruvchi fanlar singari yana ham keng bilim sohasi, katta miqdordagi fan yo’nalishlari uchun tayanch vakolatlar va maqsadlar bo’yicha foydalanuvchilarga qo’llanmalar tuzilmoqda. Tyuning jarayonida taalluqli ko’pgina nashrlar va boshqa materiallar saytda joylashtirilgan: http: www.unideusto. org. 

Tyuning ko’pgina mamlakatlar va regionlar tomonidan qabul qilingan va ularni shaxsiy ustunliklari hisobga olgan holda rivojlanmoqda. Bugungi kunda Tyuning Lotin Amerikasida, Gruziyada, Qirg’izistonda, Rossiya Federatsiyasida, Afrikada, Tailand va Amerika Qo’shma Shtatlarida amalga oshirilmoqda. Ta’limni amalga oshiruvchanligini tahlil qilish jarayoni Kanada va Avstraliyada yakunlanmoqda. Yaponiya va Xitoyda “sozlashni” amalga oshirish rejalashtirilmoqda.

UZHELTH loyihasi doirasida Tyuning uslubiyatidan foydalanish O’zbekiston oliy o’quv yurtlarida ta’limni qayta tashkil qilish, koordinatsiyalash, tarqatish va moderinizasiya qilishni, qo’llab-quvvatlash uchun holatlarni o’rganish, maslahat berish, qayta tuzish, monitoringi va baho berish bo’yicha strukturaviy jarayon amalga oshiriladi. Bu shuni bildiradiki, ya’ni UZHELTH Markaziy Osiyoda va butun dunyodagi sog’liqni saqlash sohasidagi oliy ta’limni yangilashga o’z hissasini qo’shishi mumkin.

UZHELTHga taalluqli Tyuning uslubiyatining qisqacha tavsifi (marxamat, www.aizhetch.org) saytida joylashtirilgan “Loyiha tavsifi” ilovasi va materialiga murojaat qiling.

Tyuning jarayoni bir qator bosqichlardan iborat bo’lib, ularning har biri barcha keyingilar uchun oldingisi hisoblanadi. Ularning umumiy maqsadi ta’lim oluvchilarni ehtiyoji markazidagi natijaga tayanuvchi tizimdagi o’qituvchilarga tayanuvchi tizimdan oliy ta’limni kuchaytirish uchun vosita sifatida foydalanishni bilishni, tushunishni ta’minlash hisoblanadi. Tyuning talabalar, bitiruvchilar, ish beruvchilar va boshqa qiziquvchi tomonlar bilan tiklovchi aloqa diqqatni qaratuvchilar qatnashuvchi transmilliy kontekstda asoslangan akademik guruhlar bilan bevosita o’zaro ishlarda amalga oshiriladi.

Tyuning 5 yo’nalish bo’yicha rivojlanadi. Bunda ularni qisqa bayon qilish kerak bo’ladi.
1-yo’nalish: “Umumiy vakolat”. Tyuningdan foydalanilgan ma’lum bir mos keluvchi vakolat ularni barchasi bu, ya’ni ta’lim oluvchi ta’lim jarayoni yakuni bo’yicha biladi, tushunadi, bajara oladi. Hatti xarakatlar va fikrlash “Vakolatni” keng tushunishdan iborat. Ta’lim jarayonini maqsadi ta’lim oluvchilar vakolatini rivojlantirishni rag’batlantirish hisoblanadi. Tyuningda ta’lim berishni predmeti va yo’nalishlari bilan bevosita bog’liq vakolatlar o’rtasidagi maxsus fanli vakolat, 2-yo’nalish va ta’limni barcha yoki ko’pgina yo’nalishlarda (umumiy vakolat) zarur. Tyuningdagi umumiy vakolat shunga o’xshashki, ya’ni ayrim vaqtda “transversalli ko’nikma” deb nomlanadi. Barcha yoki ko’pgina fan yo’nalishlarda ilova qilingan mahoratdir.
Tyuningdagi birinchi qadam-ta’lim jarayonida “Umumiy vakolatni” zarurligini tushunish zarurati. Universitetlar ananaviy ravishda o’ziga xos bilimlarini ta’lim yo’nalishga o’tkazishga, jalb etadilar, umumiy vakolatni shakllanishi esa, “omadga” qoldiradilar. Umumiy vakolatni muhimligi haqidagi bilimlarni rivojlantirish uchun (Generic competences CCS). Tyuning ishtirokchilari (“tyunerlar”) nisbatan zarur umumiy vakolat ro’yxatini ishlab chiqmoqdalar, va hozirda universitetlarda amalga oshiriladigan ushbu vakolatlarga mos ravishdagi daraja haqida hamda ularni ahamiyati haqida maslaxatlar o’tkazmoqdalar. Maslaxatlar ish beruvchilar, talabalar, bitiruvchilar va oliy o’quv yurtlari o’qituvchilari bilan o’tkazilmoqda.

UZHELTH uchun 1-yo’nalish:
Markaziy Osiyo Tyuning loyihasi, TucAHEA ishtirokchilari tomonidan 2013-yil bahorda 30 ta umumiy vakolat doirasida ro’yxat tayyorlandi va ular bo’yicha keng doiradagi maslahatlashuv o’tkazildi (20463 javob olindi), bulardan UZHELTH tayanch nuqta sifatida foydalanishi mumkin. Umumiy vakolatni ushbu ro’yhati etiborga olinadi va ularni UZHELTH loyihasining fan yo’nalishlari hamda sog’liqni saqlash sohasida umumiy vakolatni ro’yxatini ishlab chiqishda ularni juda muhimligini muhokamasi uchun asos bo’lib xizmat qiladi. 

2-yo’nalish: “Maxsus fanli vakolatlar”. Tyuningdagi ikkinchi yo’nalish yoki bosqich-bu (subject Area Groupa-SAG)
Yo’nalishlar bo’yicha guruhlarni shakllanishidir. Bu demak, ya’ni har bir ishtirokchi tomonlar uchun fan yo’nalishini vakili bo’lgan oliy o’quv yurtini o’qituvchisi bo’lishi kerak. Har bir SAG, birgalikda ishlab, avvalambor bugungi kunda ma’lum bir har bir tomonga (fanli yoki mavzuli) o’zining yo’nalishini ko’rsatmalarini beradi. Guruh a’zolari umumiylik va farqlar ostida ishlaydigan hamda yo’nalishlar bo’yicha fan vakolatlarini aniq ifodalaydilar. Ular, “maxsus fanli yo’nalish” deb ataladi. Ro’yxat, umumiy vakolat holati sifatida, barcha ishlab chiqilgan vakolatlarni o’z ichiga qamrab ololmaydi, shuningdek talabalardan hech biri barcha vakolatlar ro’yxatini rivojlantira olmaydi. Ko’proq, ushbu o’ziga xos ro’yxat fan yo’nalishida nisbatan muhim vakolat. Fan guruhlari ushbu vakolatlardan qaysi biri birinchi, ikkinchi, uchinchi darajada, shuningdek ular qanday darajada rivojlana olishini belgilaydilar. Ushbu bosqichda guruh a’zolari vakolatlar ularga qanday zarurligini va ularni universitetlar qanday samarali ta’riflashlarini ko’rsatish uchun oliy o’quv yurtlari o’qituvchilari vakillari, talabalar, bitiruvchilar va ish beruvchilar bilan maslahatni yana qayta o’tkazadilar.

UZHELTH uchun 2-yo’nalish:
UZHELTH da, umumiylikni va o’zaro to’ldiruvchanlikni aniqlash maqsadida O’zbekiston oliy o’quv yurtlari – hamkorlar holati bilan Yevropa oliy o’quv yurtlarini taqqoslash qayta tahlil qilinadi. Allaqachon qilingan ishlarni e’tiborga olgan holda, turli mamlakatlardagi sog’liqni saqlashni turli fanlarini “to’g’rilash” ko’zda tutiladi: hamkorlik – yo’nalishlar bo’yicha guruhlarga bo’linish – fanli vakolat va daraja ko’rsatkichlari ro’yxati loyihasini tayyorlash Pizadagi uchrashuvda quyidagi yo’nalishlar taqdim etiladi: tibbiyot, veterinariya, qishloq xo’jaligi, atrof-muhit, oziq-ovqat xavfsizligi. Har bir fan guruhlari tarkibida imkon boricha har bir oliy o’quv yurti - hamkorlaridan bir vakil kirishi kerak. Bu shuning uchun oldindan qilinadiki, ya’ni barcha hamkorlar ham yalpi majlisda ham ular orasidagi davrda (internet vositasida) birgalikda ishlasinlar. Tuzilgan fan guruhida ushbu yo’nalishdagi etakchi mutaxassis rahbarlik qiladi. Majlis boshlanishigacha har bir universitetning fan guruh (SAG) a’zolari ro’yxati belgilanishi kerak va Pizadagi uchrashuv vaqtida SAG a’zolari sermahsul ishlashlari va tanishishlari uchun axborot va materiallar taqdim etiladi. Boshqa mamlakat va regionlarda allaqachon amalda bo’lgan ularni yo’nalishlari bo’yicha ishlanmalarni, ammo boshqalarga bog’liq bo’lmagan holda o’zining shaxsiy vakolat ro’yxatlarini tayyorlashni ular e’tiborga olishlari kerak.

Piza va Toshkentdagi yig’ilishlar orasidagi davrda SAG yaqin aloqalarni qo’llab-quvvatlaydi. Toshkentdagi yig’ilish boshlanishida ishchi sessiya o’tkazish rejalashtiriladi va ish davrida turli yo’nalishlar bo’yicha fanli vakolat ro’yxati tayyorlanishi zarur; Toshkent universiteti hamkorlarini strukturasi va ularni faoliyat ko’rsatishlarini ko’rib chiqish, Vazirlik-hamkorlari bilan yaqin hamkorlik qilish uchun sharoit yaratish.

3-yo’nalish. Ta’lim hajmini o’lchash (ishchi yuklamaga tayanuvchi kreditlar tizimlari va ECTS dan foydalanish):
Tyuningga birinchi qadam yoki bosqichi ta’lim hajmiga, o’lchovni turli yo’llariga va uni belgilashga taalluqli. Yevropa konstukstga ta’lim hajmi, ta’limni alohida turlari bilan bog’liq barcha o’quv faoliyatni yakunlash uchun ta’lim beruvchilar uchun zarur bo’lgan vaqt tushunchasida o’lchanadi (auditoriyadagi aloqa vaqti imtihonlarga tayyorgarlik, guruhda izlash, o’qish va ta’lim jarayonida talab qilinayotgan mustaqil ish hamda barcha qolganlar). Ta’lim oluvchilarni jalb etuvchi oliy ta’lim modulini mos kelishi va ularni chuqur qo’llanishi universitetlar tomondan ta’lim jarayonini yana ham samarali rejalashtirishga imkon beradi. Nazorat tizimlari kreditlarni to’gri taqsimlashni ta’minlash va talabalar tomonidan o’z vaqtida samarali foydalanish imkoniyatini beradi.
UZHELTH uchun 3-yo’nalish:
UZHELTH ECTS loyihasida va butun dunyoda rivojlangan hamda foydalanilayotgan boshqa tizimlar va uslubiyatlar, shuningdek lotin Amerikasida yuzaga kelgan kreditlar tizimini kiritgan holda hozir qo’llanilganlarni o’rganiladi va qiyoslanadi. Ushbu qo’llanish tufayli yaxshi tayyorlangan va samarali dastur olish uchun rejalashtirish hamda baholash vositasini amalga oshirish bo’yicha ta’lim oluvchilarni ehtiyojini e’tiborga olgan holda o’quv jarayonini qaytadan tashkil qilishda ushbu yo’nalishda ishlar olib boriladi.

Ushbu masala bo’yicha Pizada keyingi ishchi yig’ilishda davom etuvchi ishlar o’tkaziladi. UZHELTH ni fan guruhlarida o’z yo’nalishlaridagi “Konseptual doirada” olingan ma’lumotlar va tavsiyanomalarni kiritish va o’z yo’nalishlaridagi kundalik ishlar tahlil qilib ko’riladi.

4-yo’nalish. Ta’limda yo’qotish va baholashdagi yondashuv.
Ma’lum sondagi fan guruhi ya’ni (ushbu vakolatlarda ta’lim oluvchilarni shakllanishi yoki yaxshilashga hisoblanuvchi oliy ta’lim maqsadida qabul qilingan) masalasi uchun tayanch CCs va SSCs ni ta’riflanishi bilanoq, ro’y berishida – buni qanday amalga oshirish mumkin? - ta’lim oluvchilar shu bo’yicha shug’ullanuvchida zarur va kerakli vakolatlarni egallashlari uchun ta’lim dasturini qanday tashkil qilish kerak? – degan masala turadi. Tyuning o’zida ta’lim ichidagi shunday amaldagi va imkoniyatni rivojlanish yo’lini qamrab oladiki, ya’ni ushbu dalillar kafolatlansin hamda ta’lim va o’qitish haqiqatan ham kutilgan vakolatni rivojlanishiga yordam bersin, shuningdek baholash uslubi transparantli ham talabalar uchun ham o’qituvchilar uchun tushunarli bo’lsin hamda vakolatni ta’riflash uchun qo’llanilsin.

Kutilgan vakolat bilan o’rgatish/dars berish va baholash uslubidagi yondashuv bir-biriga mos kelsin. Masalan, shu narsa e’tirof etilganki, ya’ni “Komandada ishlay olish qobiliyati” zarur vakolat hisoblanadi, ammo, bu guruhdagi ishlar bo’yicha alohida kurs ishlab chiqiladi degani emas, eng muhimi, o’quv dasturi shu tarzda ishlab chiqiladiki, ya’ni ta’lim oluvchilar qandaydir bir kurs doirasida shug’ullanib, guruhda ishlagan holda ma’lum bir topshiriqni bajaradilar. Ta’lim oluvchilar tomonidan bajarilgan topshiriqni bir qismi baholanishida, ya’ni qanchalik yaxshi yoki u guruhda ishlaganligiga taya’niladi. Vakolat darajasining indikatorlari vakolatlar bo’yicha bazaviy qo’llanmalarni olishlari mumkin. Yana bir misolni olaylik, vakolat “nazariy bilimlari amaliyotda qo’llay olish qobiliyatidir”. Qanday yondashuv ta’lim berish va o’qitish uchun nisbatan qulay? Kurs amaliy holatlarda akademik va nazariy bilimlarni taqsimlanishi bor joyda, tayanch topshiriqlar tarkibiy qismga ega bo’ladi. Ta’lim oluvchi shunday ishni qilishi mumkinki, ya’ni u yoki boshqa amaliyotda nazariy bilimlarni qo’llashi mumkin. Baholash uslubiy shunday tarzda ko’rib chiqilishi kerakki, ya’ni ta’lim oluvchi muvaffaqiyatli ishlay olishiga ishonch hosil qilsin.

Ko’pgina mamlakatlar singari xatto hozir ham vakolatni egallashga turli darajadagi baholash uslubini ishlab chiqishda zarur bo’lgan (masalan, kurs ishlari, yozma yoki og’zaki test) aynan shu uslublar tez-tez qo’llaniladi.

UZHELTH uchun 4-yo’nalish:
Ta’limda, o’qitishda va baholashga (L/T/A) bo’lgan yondashuvlar optimallashtirish haqidagi bilimlarni rivojlantirish uchun o’z mamlakatlarida, oliy o’quv yurtlarida yoki umumiy tarzda qanday darajada qanday nisbatan zarur fanli va umumiy vakoltalarni rivojlantirish mumkinligini UZHELTH “tyunerlari” belgilab beradi.

Umumiy vakolat holatida, masalan, “o’qitish” vakolati bo’yicha maxsus kursni kiritmaydi. Kutilgan vakolatda talabalarni yutuqlarini ta’minlash bo’yicha jarayonda, avvalambor, ta’lim bir darajadagi o’quv dasturi uchun ishlab chiqilishi kerak bo’lgan vakolatni belgilab olish kerak. Keyin barcha tayanch vakolatlarni qamrab olish uchun shunday tarzda alohida kurslarga qo’llanishi kerak bo’lgan ta’lim va o’qitishga bo’lgan yondashuv o’qituvchilar tomonidan ishlab chiqiladi. UZHELTH tyunerlari har bir alohida olingan vakolat ta’rif berish ustida birgalikda ishlaydilar, shuningdek vakolatni baholashga tegishli uslubni ishlab chiqadilar.

5-yo’nalish. Sifat.
Tyuning uslubiyatini mustahkamlashdagi oxirgi yo’nalish va bosqich – bu oliy o’quv yurtlarida “ko’rsatmali” emas, balki aniq “sifat madaniyati” ga rioya qilingan holda, sifatlilikni qanday ta’minlash kerakligi haqidagi bilimni rivojlantirishni alohida nuqtai nazardan barcha tushuncha va vositalarni amaliyotga kiritishdir. “Sifatli madaniyat” ni shakllanishi shuni bildiradiki, ya’ni “sifat” ni yaratish jarayonida natijalarni monitorlash va ta’lim sifatini yaxshilash hamda ularni ta’lim oluvchilarni bo’lajak kasbiy va shaxsiy hayotiga mos kelishida har biri jalb etiladi.

Tyuning keyingi yillarda o’quv dasturlari sohalarini ishlab chiqish uchun modul, alohida yo’nalishlar (metasoha) uchun darajali vakolatni belgilash, shuningdek bilimni nisbatan keng sohalari (ijtimoiy va gumanitar fanlar singari) uchun malakaviy doiralarni yangi zarur vositalarini rivojlantirdi.

UZHELTH uchun 5-yo’nalish:
Loyihani amalga oshirish maqsadida ko’rinib turibdiki, guruhlar bilan fan yo’nalishlari bo’yicha (SAG) sog’liqni saqlashga taalluqli, oliy ta’limda Tyuningni barcha vositalari rivojlanadi.

Loyihani uchinchi bosqichi unda ishlab chiqilgan har bir alohida olingan yo’nalishlar uchun “Konseptual doirada” keyinchalik ishlab chiqish yoki yetakchilik qiluvchi prinsiplar va maqsadlarni yakunlash bo’yicha maslahat hamda yetaklovchi nitajalarni mulohaza qilishni o’z ichiga oladi. Bu ish tibbiyot, hamshiralik ishi oilaviy tibbiyot sohalarini o’ziga xos tomonlarini ijobiy amaliyotda misol sifatida namoyish etiladigan. Portu va Gentedagi treninglar vaqtida olib borilishi kerak. Gentedagi hamkorlarning umumiy yig’ilishida bir qator fan sohalaridagi ishlar qayta tahlil qilinadi va loyihani keyingi bosqichi rejalashtiriladi. To’rtinchi davrda sohalararo malakaviy doiradagi ishlanmalar bir joyda to’planadi. Ushbu davrda 10 ta eng yaxshi o’zbek talabalari EC oliy o’quv yurt-hamkorlarda qisqa muddatli ta’lim oladilar va ular u yerda o’qitish ta’limi konteksti bilan o’zaro bog’lanadilar (Learning/Teaching-L/T) hamda qaytganlaridan keyin o’z oliy o’quv yurtlariga yangi tajribani olib keladilar. Ularning ma’ruzalaridan Buxoro-Nukusda bo’lib o’tadigan yig’ilish ishida foydalaniladi.

Uning ish davrida qanchalik bu bo’lishi mumkin bo’lishiga qarab malakaviy doirada ishlab chiqilgan yakuniy ko’rinishda bo’ladi. Ayni shu vaqtda, o’rgatishga, dars berishga, baholashga bo’lgan (L/T/A) yangi yondashuv amaldagi kurslarda sinab ko’riladi. Beshinchi davr sohalararo malakaviy doiradagi ishlanmalar bo’yicha ishlarni yakuni va ularni natijalarni nashr etilishi ko’rib chiqiladi; turli kontekstdagi sog’liqni saqlashga oid fanlarda ta’lim va o’qitish modullarini rejalashtirish va ularni fan yo’nalishlari hamda sohaviy malakaviy doirada (SQF) ishlab chiqilganlar bo’yicha maqsadlar bilan mos kelishi. Ushbu ishlarni yakunida veterinariya, chorvachilik, atrof-muhitni himoya qilish va oziq-ovqat mahsulotlarini xavfsizligiga alohida e’tibor ajratiladigan Piza va Nitrada o’zbek hamkorlari treningi davrida rejalashtiriladi. Hamkorlarning Nitradagi uchrashuvida seleksiya va bajariladigan ish tartibini e’tirof etish bo’yicha kelishuvlarga erishiladi.